oloom

سنگ‌های قیمتی گردن‌بندهای ساخته‌شده از سنگ کهربا سنگ‌های قیمتی (انگلیسی: Gemstone) نمایانگر ثروت و تشخص بوده و فرمانروایان قدیم از نگین‌هایی که از این کانیها جواهر ساخته شده بود استفاده می‌کردند. استفاده از زیورهایی چون صدف‌ها و سنگ‌های زیبا و رنگین از سوی زنان نیز جدا از اعتقادات جادویی و پزشکی که داشتند سبب برانگیختن تحسین و جلب توجه مردان می‌شد. سنگ‌های قیمتی در گذر تاریخ تاریخ استفاده از زیورها و سنگ‌های قیمتی به اندازه تاریخ پیدایش بشر و قدمتی هفت هزار ساله دارد. در زمان‌های قدیم و بسیار پیش از آنکه بشر وسائلی آماده کند و یا مهارتی کسب نماید که بتواند سنگ‌های سخت را تراش داده و حک کند، سنگ‌های قیمتی علاوه بر ارزش مادی بیشتر جنبه سحر و جادو داشته و بعنوان طلسم برای صاحبانشان محسوب می شده‌اند و بعلت بعضی اعتقادات و افکار مرموز که نسبت به تاثیرات مخفی سنگ‌های رنگین داشتند، آنها را مورد ستایش و مصرف قرار داده بودند. جواهر و آویز طلای اسپانیایی باور بر این بوده که دارندگان طلسم قادر به دور کردن شیاطین، امراض و دیگر حوادث ناخوشایند از خود بوده و فرشتگان آنها را حمایت کرده و از سلامتی و خوشبختی برخورداری خواهند ساخت. از جمله اعتقادات این بود که عقیق انسان را در برابر گزیدن رتیل و برق زدگی محافظت می‌کند، یشم سبزمی‌توانست باران بباراند و هر کس سنگ لاجوردی با خود داشت از حمله و نیش مار و افعی مصون می‌ماند. تا اوایل قرن نوزدهم همچنان اعتقاد بر این بود که سنگ‌های قیمتی بعنوان شفا دهنده بیماری‌ها و ناراحتی‌های جسمی موثر هستند. گاهی وجود نگین یا تکه‌ای از سنگ جواهر در اتاق و یا نزدیک بیمار برای القا باور به شفا برای بیمار کافی بود و یا برای برطرف کردن درد بیمار آن را بر روی قسمت ناراحت بدن می‌گذاشتند و برای اطمینان بیشتر از شفا، نگین یا تکه سنگ جواهر را به پودر تبدیل کرده و به بیمار می خوراندند. اطلاعات لازم برای تشخیص اینکه چه جواهری کدام بیماری را معالجه می‌کند در کتاب‌های آن زمان وجود دارد. مسلم است که موفقیت در معالجه برخی بیماری‌های آسان و زودگذر بعلت پودر جواهر خورانده شده نبود. بلکه دلیل اصلی تاثیر تلقین این فکر به شخص بیمار بوده است ولی در صورتی که بیمار شفا پیدا نمی‌کرد دلیل آن را ارزش کم و یا ناخالص بودن پودر جواهر مصرف شده می‌پنداشتند. امروزه حتی در کشور پیشرفته ژاپن نوعی از اینگونه خرافات بشکل قرص‌های کلسیم ساخته شده از مروارید پودر شده جلوه می‌کند و دارای مصارف پزشکی است. در نتیجه باور انسان‌ها به رابطه مافوق طبیعی بین سنگ‌های جواهر و عالم ناشناخته آنها را مثلاً به ستارگان ربط داده و هر جواهر را به یک ستاره از مجموعه ستارگان زودیاک نسبت داده، برای هر ماه ستاره‌ای و جواهری مشخص را معین کرده بودند. تولد هر انسان را با جواهر مختص آن ستاره از مجموعه ستارگان مشخص می‌کردند و باور بر این بود که شخص متولد شده بوسیله نگین جواهری مختص آن ستاره حمایت می‌شود. انواع نگین‌های جواهر حتی برای آفتاب، ماه و دیگر کرات در نظر گرفته شده بود. اخیراً در بعضی از کشورها نوعی از سنگ‌های قیمتی را که در معادن استخراج می‌شوند بعنوان سمبل کشور خود برگزیده‌اند. در این راستا شایان ذکر است که از دیر باز اماکن مقدسه، کلسیاها و البسه مخصوص اجرای مراسم مذهبی توسط پاپ و استقف‌ها نیز با سنگ‌های گران بها تزیین می شده‌اند. سرانجام تحت تاثیر ساختمان پیچیده اجتماعات بشری و عوامل فردی و روانی و اجتماعی و حس رقابت و اعتقاد به جنبه‌های جادویی و پزشکی زیورها و گوهرها و مهره‌ها، استفاده از زینت آلاتی چون گوشواره‌ها و خلخال‌ها که با نگین‌ها و سنگ‌های قیمتی گران بها و نیمه قیمتی تزیین می‌گردیدند شدت و اهمیت فراوانی یافته و با تبادل کالا و بازرگانی رواج و توسعه جهانی یافت چنان که رفته رفته بکار گرفتن این قبیل اشیا تجملی و زینتی جزو عادات و رسوم عمومی جوامع بشری گردیده است. بهرحال امروزه جواهرات بیش از آنکه بعنوان سمبل ماهها یا کشورها و یا برای تزیین مطرح باشند بعنوان پشتوانه مالی و سرمایه‌گذاری دراز مدت مورد نظرند. جواهرات در حقیقت سرمایه‌هایی هستند که با وجودی که جای کمی را اشغال می‌کنند ولی توانسته‌اند بیش از دیگر انواع سرمایه‌گذاری‌ها در چند دهه اخیر تورم و کاهش ارزش نقدینگی‌ها را تحمل نمایند. امروزه بخش‌هایی از گوهر شناسی جنبه علمی به خود گرفته و گوهر تراشی و ساختن زیورهای گوناگون نیز جزو رشته‌های هنری بشمار می‌رود. تاریخچه طلا و جواهر در ایران با تامل در سیر تکاملی تمدن‌ها، متوجه می‌شویم که انسان‌ها در ادوار مختلف، همواره متناسب با سطح فرهنگ خود ؛به دنبال زیبایی و تزیینات بوده و برای ایجاد این تزیینات، از طبیعت و محیط اطراف، بهره گرفته‌اند. در طی قرن‌ها از فرهنگی به فرهنگ دیگر، مواد کمیاب و زیبا مانند: صدف، استخوان، سنگریزه، عاج، پنجهٔ حیوانات، چوب، سنگ، مروارید، مرجان و مینا، مواد قیمتی نامیده می‌شدند. از این مواد، متناسب با طبیعت محل زندگی و فرهنگ، در تزیینات، بهره گرفته می‌شد. در این میان، ایران همواره سردمدار فرهنگ و تمدن، بوده و دارای سنن خاص خود در طراحی و استفاده از جواهرات، سنت‌ها ی خاص خود را به کار برده است. جواهرات در ایران، تاریخچه کهن و پر فراز و نشیبی دارد. در ایران باستان، از جواهرات علاوه بر زیبایی برای رفع بلا و طلسم خدایان بد سرشت، استفاده می‌شد همچنین جواهرات، نشان دهنده مقام اجتماعی شخص و اصالت خانوادگی او نیز بود. در ایران برای ساخت جوارهات، از طلا، نقره، و برنز و انواع سنگ‌های رنگی استفاده می شده است و از آن جا که ایرانیان اهمیت زیادی به تجمل و آراستگی می‌دادند، از نظر جواهرات برای تزئین لباس‌ها، آرایش مو و ساخت ظروف استفاده می‌کردند و از این نظر، ایرانیان در هر دوره تاریخی، دارای سبک و نقش و نگارهای ویژه‌ای شدند. سرانجام از قرن نوزدهم، با نفوذ اروپائیان به ایران، بسیاری از تکنیک‌ها و سبک‌های ایرانی کمر نگ و کمرنگ تر شدند، اما ایران، همچنان فرهنگ غنی خود را در دل اقوام و قبایل خود حفظ کرد و بدین ترتیب برخی مدل‌های سنتی، در بین قبایل، از جمله اقوام کرد، ماندگار شد. متأسفانه امروزه نیز از طرح‌های غربی استقبال بیشتری می‌شود. فرهنگ نادرست غرب پرستی، دامن گیر صنعت جواهرسازی نیز شده رو به گسترش است به گونه‌ای که بسیاری از طرح‌های ایرانی، در ایرن صنعت رو به فراموشی رفته است. اکنون زمان آن فرا رسیده است که با تجدید نظر در طرح‌ها و فرهنگ سازی، مانع پیشرفت این سیر نزولی شویم و آفرینش سبکی خاص را جایگزین تقلید از سبک‌های غربی نموده، فرهنگ ایرانی را از فراموشی حفظ نماییم. در این جا به منظور آشنایی با فرهنگ سنتی، کهن و اصیل ایرانیان در ساخت طلا و جواهر و سیر تکامل این صنعت در کشورمان از ادوار دور تا کنون، به بررسی کوتاه تاریخچه جواهرات در ایران می‌پردازیم. ایران قبل از اسلام هزاره دوم قبل از میلاد ساکنان فلات ایران، در سال‌های ۳۰۰ تا ۱۳۰۰ قبل از میلاد، از زیور آلات مسی و نیز رشته‌هایی از مهر ه‌های رنگارنگ استفاده می‌کردند. در نیمه اول این هزاره، جواهراتی به صورت گردنبند ودستبند، با دانه‌هایی مانند تخمه‌های خربزه و جدا کننده‌های توخالی طلایی ساخته شدند که هم مردان و هم زنان از آنها استفاده می‌کردند. در شوشا شوشی در جمهوری آذربایجان نیز هنرمندان از همان تکنیک و طراحی، برای ساختن جواهرات استفاده می‌کردند و در شهر سوخته، واقع در استان سیستان و بلوچستان جواهرات توسط صنعتگران بومی ساخته می‌شد. هزاره اول قبل از میلاد مخلوط شدن گروه‌های قومی و گروه‌های تازه‌واردی که به دلیل برانداخته شدن سلسله پادشاهان در بین‌النهرین به ایران وارد شده بودند و از شمال، آداب و سنت‌های غنی را ایجاد کردند، این سنت‌های هنرمندانه، د رحفاری‌های باستن شناسی کشف شده است. به طور مثال، در استان آذربایجان، استخوان‌های دختری مربوط به سال‌های ۸۰۰ تا ۱۰۰۰ میلادی کشف شد که با دیسک‌ها، پیشانی بند، دستبند، انگشتر، خلخال و رشته‌ای از هفت مهره برنزی، تزیین شده بود. در این هزاره، در استان لرستان، گروهی از برنز کاران سکونت داشتند که سنجاق‌ها و زیور آلاتن مذهبی و تزیینی ؛همراه با نقش و نگارهایی از توتم ،(مانند خنجر، شمشیر و ابزار آلات جنگی) می‌ساختند. برای زدن طرح‌های افسانه‌ای (اژدها و دیوها)، و همچنین برای ساخت دیسک و تیردان، صفحات فلزی را چکش کاری می‌کردند. هخامنشیان در زمان هخامنشیان، کار با طلا و هنر جواهرسازی، نتیجه هماهنگی سنت‌های مختلف، به روشی بسیار ماهرانه بود. تعدادی از اشیای مدل داده شده مربوط به این دوره، شامل بازوبند، پلاک، شمسه، دستبند، انگشتر، دکمه، مهره، گردنبند، سنگ‌های قیمتی و ... است. پارتیان پارتیان به تزیینات و درخشان سازی اشیاء که در شرق ایران؛ ا ملت‌های دیگر فرا گرفته بودند، علاقه خاصی نشان می‌دادند. سایر ملل نیز از روش‌های تزییناتی پارتیان، پیروی می‌کردند. در زمان پارتیان، جواهرات، زیبا تر و با شکوه تر شدند. طلا و جواهرات، در مقیاس‌های کوچکتر و با طرح‌هایی ساده تر، ساخته می‌شدند. آنها از انواع مختلف تزئینات، آویزها، سنجاق‌های کوچک، حلقه‌ها و سنگ‌های قیمتی استفاده می‌کردند. کمربندها وکلاه‌های تزیین شده از جواهرات، در این دوره رواج داشت. ساسانیان در دوره ساسانیان، هنر طلا و جواهرسازی، مانند سایر هنرها به شکوفا یی رسید. پیچیدگی مهر و نشان‌ها، کیفیت سکه‌ها، روکش‌های تزئینی بر روی تاج‌ها ومهارت به کار گرفته شده در نقره آلات این دوره شگفت انگیز است. عرب‌ها (مهاجمان) پس از برانداخته شدن ساسانیان، جامعه ایرانی با وجود از بین رفتن استقلال سیاسی، با شگفتی بسیار، فرهنگ غنی خود را حفظ کرد و مانند همیشه، متجاوزان، فرهنگ غنی ایرانی و آداب و رسوم آن را پذیرفتند. به بیان دیگر، بسیاری از نقش و نگارها و طرح‌های ایرانی و تکنیک‌های آن باقی‌ماندند. در این دوره، نقره الات با پذیرش عمومی شگفت انگیزی رو به رو شد، اما برخی قطعات طلا، تنها توسط زنان استفاده می‌شد و صنف زرگرها را بیشتر افرادی از مذاهب دیگر، مانند یهودیان تشکیل می‌دادند. ایران پس از اسلام پس ار فتح ایران توسط اعراب، هنر سنتی ایرانیان تحت تاثیر کانون‌های هنر اسلامی که در آنها استفاده از تصاویر ممنوع قرار گرفت. در این دوره، از تکنیک‌هایی، مانند برجسته کاری، ملیله دوزی با سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی و مینا کاری (مینا سیاه) استفاده می‌شد. در دو دهه اول بعد از اسلام، طرح‌ها و نقش رنگارها به طرح‌های کلاسیک مربوط به روم شرقی و سنت‌های تزئینی دوره ساسانی، محدود شد. در قرن‌های ۹تا ۱۲ مدل‌های اسلامی بصورت آمیخته‌ای از طبیعت و شکل‌های هندسی، گسترش یافت. در طی قرن‌های ۱۲ و ۱۳، دستبندهای ایرانیان از طلا، نقره و برنز، به صورت ورقه‌های فلزی ساخته می‌شدند. گوشواره‌هایی هلالی شکل از طلا، و تزیین شده با ملیله، روبان، پیچک، جوانه و مهره‌هایی با طرح‌های مختلف، ساخته می‌شدند و گردنبندهای طلا از کنار یکدیگر قرار گرفتن، تشکیل می‌شدند. اشیایی مربعی و یا ساتوانهای شکل، به عنوان طلسم، ساخته شده از طلا، نقره، برنز و سنگ‌های قیمتی، که بر روی آنها " نوشته " وجود دارد. در بین طلا و جواهرات این دوره یافت می‌شود، که از آنها به عنوان مهر حفاظت کننده، استفاده می شده است. نقش و نگارهای کنده کاری شده‌ای از این زمان باقی‌مانده که حاوی معانی سمبلیک و حتی نقش‌های عربی – اسلامی و طرح‌هایی از حیوانات است. از قرن چهاردهم به بعد، نسخه‌های خطی کشف شده، منابع معتبری برای اطلاع رسانی در مورد جواهرات ایرانی، محسوب می‌شوند. تیموریان تیمور، حامی بزرگ انواع هنرها بود اوعلاقه بسیاری به سنگ‌های رنگی و روکش‌های فلزی داشت و این ویژگی او باعث شد که نقش نگارها و تکنیک‌ها برای دوره‌ای بعدی (صفوی و قاجار) زنده بمانند. در زمان مغول و تیموریان، موهای آرایش شده با جواهرات برای زنان و نیم تاج‌هایی از جواهر برای مردان، متداول بوده است. صفوی مینیاتور، منبع اطلاعاتی باارزشی در مورد جواهرات و سلیقه‌های این دوره است. زنان و مردان صفوی، از یک مد یکسان در مورد زینت آلات پیروی می‌کردند و بیشتر ایرانیان به تزئین لباس‌ها فنجان‌های مجلسی، آبخوری و کوزه‌ها با سنگ‌های قیمتی ؛علاقه بسیاری نشان می‌دادند. در این دوره، جواهرات گران تر و ساخت آنها تخصصی تر شد. قاجار جواهرات مربوط به این دوره، شدت تحت تاثیر طرح‌ها، نقش و نگارهای غربی بودند. یکی از ویژگی‌های جواهرات این دوره، مینا کاری قطعات طلا و تزیین آن با سنگ‌های رنگی است. در قرن نوزدهم، سنت‌های اصیل و بومی به دلیل نفوذ اروپاییان کمرنگ تر شدند، اما طرهای سنتی اقوام کرد، همچنان باقی‌ماندند. در اواخر دوره قاجار و در قرن بیستم، جواهرات، بدلی و تکراری شدند مدل‌های خارجی، به گونه‌ای کپی می‌شدند که طرح‌های ایرانی، نفوذ کمی بر روی آنها داشتند. غرب گرایی ناصحیح در جامعه، به صورت مد و پیروی از طرح و نقش‌های غربی در این دوره آغاز شد. سنت‌های قبیله‌ای در ایران، بخشی از جاهرات، توسط قبایل استفاده می‌شد، مردمی که گسته وسیعی از مدل‌های سنتی را با نفوذ پر قدرت در بین خود حفظ کرده‌اند. ای مدل‌ها غنی، زیبا و بسیار متنوع در طرح و موثر در زنده نگاه داشتن مدل‌ها باستانی هستند. زنان قبیله‌ای با سلیقه‌های متوع و در موقعیت‌های مختلف اجتماعی، از جواهرات هلالی شکل، گلابی مانند و قلبی شکل و همچنین انواع سنجاق‌ها، کلیپس‌ها و سایر جواهرات کوچک استفاده می‌کنند. در کردستان نیز جواهرات طرح‌ها و شکل‌هایی بسیار متنوع دارند. برخی طرح‌های سمبلیک در بین کردها رواج دارد. سنگ در بین کردها محبوبیت قابل توجهی ندارد؛ اما سکه و مهره‌ای کوچک، بسیار پر طرفدار هستند. در تصویر بالا جواهرات مورد استفاده کردها نشان داده شده است. نکته قابل توجه در مورد جواهرات قبیله‌ای این است که: این جواهرات، سال‌های طولانی، هویت ممتاز و دست نخورده خود را دربرابر سلیقه‌های متنوع و زودگذر شهری حفظ کرده‌اند. همانطور که مردم قومی و قبیله‌ای ویژگی‌های خاص خود را در طی قرن‌ها نگاه داشته‌اند.[۲] خواص سنگ‌های قیمتی جواهرات و سنگ‌ها اشعه و حرارت کیهانی را جذب نموده، سپس طبق خواص خود، پرتو و اشعه را به هاله‌ها و چاکراهای فرد منعکس کرده و به شخص نیرو می‌بخشد. سنگ‌ها و جواهرات دارای -خواص مغناطیسی - خواص طبی - خواص سحری می‌باشد و باید دقیقاً این خواص را شناخته و در رابطه با طبع و مزاج و عنصر خود و همینطور برج و ستاره خود، سنگ‌ها و جواهرات را انتخاب و از آن استفاده نمائیم. امروزه هر چند موارد استفاده از این سنگها به این شکل معمول و شناخته شده نیست ولی گاهی در گوشه‌هایی از جهان شاهد استفاده از سنگها به عنوان داروهای تدریجی می‌باشیم. حتی افرادی که به این گونه درمان‌ها معتقد نیستند اگر یکی از این سنگها را در اختیار داشته باشند و بر روی بدن یا در اتاق خود قرار دهند متوجه نیروهای مثبت آن خواهند شد. هر چند با صراحت اعلام می‌کنیم که این سنگها هرگز جایگزین علم پزشکی نمی‌شوند ولی بسیار سودمندند. بسیاری از مدیتورها برای انجام عمل مدیتیشن از نوعی کریستال خاص که سرشار ازسنگ سیلیس است استفاده می‌کنند. این ترکیب به میزان فراوانی در شن‌های کویر لوت ایران یافت می‌شود که از هند و بسیاری از کشورهای اروپایی برای داشتن آن به ایران مسافرت می‌کنند. کلید اصلی درمان، کشف طبیعت بیماری و درک علت یا علل اصلی بیماری می‌باشد ضروری است که ابتدا ریشه و طبیعت بیماری را کشف نمائیم. بیماری‌ها معمولاً نشات گرفته از نگرانی یا استرس‌های درونی است کشمکش میان روح و شخصیت فرد، موجب بهم خوردن تعادل و ایجاد عدم هماهنگی در اعضای بدن می‌شود مهمترین بخش درمان، آگاهی افراد، پیشگیری و درک علت بیماری است. چنانچه فرد برای روح و جسم خود اهمیت ویژه قائل شود و روح و روان خود را تقویت کند می‌توان گفت که بیشتر امراض را از خود دور کرده و زندگی سالم و پر نشاطی خواهد داشت. وقتی روح خسته و بی نشاط باشد امراض و بیماری‌ها به سراغ فرد آمده و او را از پای در می‌آورد. در این بین برای نشاط و تقویت روح، سنگ‌ها و جواهرات نقش ویژه و ارزنده‌ای ایفا می‌کنند. کافی است که از خواص درمانی سنگها مطلع و آگاه باشیم. امراض و بیماریهای روحی، روانی و درونی به راحتی و بدون نیاز به داروهای شیمیایی قابل پیشگیری و درمان هستند. گذشته از زیبایی ظاهری سنگها از نظر شکل و رنگ طبیعی آن که آرامش خاصی به افراد می‌دهد، استفاده مداوم از آنها در پیشگیری و درمان بیماری، با توجه به انرژی‌های نهفته در درون سنگها و جواهرات انسان را قوی می‌کند ودر برابر بیماری‌ها و مشکلات مقاوم می‌سازد.[۳] همیشه افرادی که در برابر مشکلات و ناراحتیها مقاومت و پایداری می‌کنند نیازمند یک نیروی پشتیبان و تقویت کننده هستند تا بتوانند به آنها غلبه و خود را پیروز معرفی کنند که در این میان سنگها (مواد معدنی) می‌توانند کمک شایانی به افراد بکنند و سلولهای ضعیف را که بر اثر مقاومت بیش از حد در حال از بین رفتن هستند تقویت کرده و موجب تجدید حیات آنها می گرداند. کافی است که به قدرت اعجاز آمیز سنگها در زمینه درمان پی ببریم: وقتی روح فردی با مشکلات دست به گریبان شد و نتوانست به آنها غلبه کند آزرده می‌شود و انرژی و امواج نامطبوع (یا منفی) منتشر می‌کند که همین امر در برخوردها و رویا رو شدن با دیگران موجبات ناخشنودی دیگران را فراهم می‌سازد و انرژی منفی ناخواسته به دیگران منتقل شده و شادی را از محیط اطراف خود می‌گیرد. بطور مثال چنانچه در بین چند نفر، یکی از آنها شاد و خنده‌رو باشد انرژی مثبت خود را به دیگران می‌دهد. وقتی دقت کنید می‌بینید که تمامی آن جمع بخودی خود درحال خندیدن و شادی هستند (جشنها و عروسی‌ها) و بالعکس (مراسم عزاداری و سوگواری).[۴] فهرستی از گوهرها، جواهرات و سنگ‌های قیمتی: • الماس • در کوهی • زبرجد هندی (توپاز) • زمرد • سنگ ماه (حجرالقمر) • شبق (کهربای سیاه) • طلای کاذب • عقیق • عقیق سلیمانی (سنگ باباغوری) • فیروزه • کهربا • لاجورد • لعل (نارسنگ، حجر سیلان) • مرمر سبز (مالاکیت) • مروارید • یاقوت • یاقوت کبود • یشم

نام‌گذاری کانی‌ها بیش‌تر کانی‌ها نام‌های کهن گرفته شده از واژگان یونانی و رومی را دارند. برخی کانی‌ها نیز به نام کاشفشان یا برای قدردانی از کوشش‌های دانشمندان بزرگ نام‌گذاری شده‌اند. به طور کلی نام کانی‌ها به روش‌های زیر برگزیده شده‌است: 1. نام برخی کانی‌ها بسیار کهن است و هنوز دلیل نامیده شدن به چنین نام‌هایی را به درستی نمی‌دانیم؛ مانند کوارتز. 2. گرفته شده از نام کاشفشان کانی‌ها: مانند کانی کوولیت که از نام کوولی، کانی‌شناس ایتالیایی گرفته شده‌است. 3. نام جایی که نخستین بار کانی در آن‌جا پیدا شده‌است: مانند آرگونیت از آرگون در اسپانیا. 4. برخی کانی‌ها نام‌های افسانه‌ای دارند: مانند مارتیت از مارس (خدای جنگ) گرفته شده‌است. 5. ترکیب شیمیایی: مانند کانی سیدریت که از سیدروس به معنای آهن گرفته شده‌است. 6. ویژگی‌های فیزیکی: مانند کانی باریت که از باروس به معنای سنگین گرفته شده‌است. 7. نوع کاربرد کانی: مانند کانی نفریت که از نفرون به معنی کلیه‌ها گرفته شده‌است زیرا این کانی برای درمان آسیب‌های کلیه سودمند است. 8. رنگ: مانند کانی الوین به معنای کانی سبز زیتونی. 9. برخی کانی‌ها نام‌های محلی دارند که اکنون جنبه جهانی پیدا کرده‌است: مانند کرندوم و سافیر که نام هندی این کانی‌ها است. کانی‌هایی با نام‌های ایرانی بیرونیت (Birunite) سیلیکات کلسیم و کربنات کلسیم آب‌دار. این کانی در سال ۱۹۵۷ میلادی کشف و به افتخار دانشمند ایرانی، ابوریحان بیرونی نام‌گذاری شد تا بزرگ‌داشتی بر پژوهش‌های وی درباره کانی‌ها و سنگ‌ها باشد. آویسنیت (Avicennite) اکسید تالیم و آهن. این کانی در سال ۱۹۵۸ میلادی کشف شد و به افتخار دانشمندایرانی، پورسینا، نام‌گذاری شد. پورسینا نخستین طبقه‌بندی کانی‌ها را در کتاب شفا آورده‌است. تالمسیت (Talmessite) آرسنات آب‌دار کلسیم، منیزیم و باریم. این کانی را باریان و هرپن در سال ۱۹۶۰ در معدن قدیمی تالمسی در کنار روستایی به همین نام در انارک یزد کشف کردند و نام این معدن را بر آن گذاشتند. این کانی ویژگی فلوئورسان دارد و رنگ آن بی‌رنگ تا سبز می‌شود. ایرانیت (Iranite) کرومات سرب آب‌دار. این کانی را باریان و هرپن در سال ۱۹۶۳ در یکی از معدن‌های قدیمی سه‌برز در شمال غربی انارک کشف کردند و نام ایرانیت را بر آن نهادند. این کانی زرد زعفرانی و دارای جلای شیشه‌ای، در پیرامون نایبندان نیز یافت می‌شود. خونیت (Khuniite) کرومات سرب، روی و مس. این کانی را ادیب و اتمان در سال ۱۹۷۰ میلادی در معدن قدیمی خونی در شمال انارک کشف کردند. این کانی، به کانی ایرانیت شباهت زیادی دارد، اما رنگ زرد آن به قهوه‌ای گرایش دارد. انارکیت (Anarakite) کلریدِ بازیِ روی و مس. این کانی را ادیب و اتمان در سال ۱۹۷۲ در انارک کشف کردند و نام همین بخش را بر این کانی سبز رنگ نهادند. خادمیت (Khademite) سولفاتِ بازی و آب‌دار آلومینیوم. این کانی را باریان، برتلون و صدرزاده در ساغند یزد کشف کردند و به افتخار نصرالله خادم، ریاست آن زمان سازمان زمین‌شناسی ایران، نام‌گذاری کردند.

انواع کانی‌ها

کانی (از یک واژه فارسی به نام کان گرفته شده که در عربی معدن نام دارد)، ماده‌ای طبیعی، غیر آلی، متبلور و جامدی است که ترکیب شیمیایی نسبتاً ثابتی دارند و در ترکیب سنگ‌های پوسته زمین یافت می‌شود و دارای فرمول شیمیایی و ساختمان اتمی مشخص است.

برخی کانی‌ها از یک عنصر خالص و بسیاری از آن‌ها از دو یا چند عنصر درست شده‌اند. واژه کانی از واژه فارسی کان گرفته شده‌است که به آن سنگ معدن نیز گفته می‌شود؛ بنابراین، کانی به ماده‌ای گفته می‌شود که به طور طبیعی از معدن (کان) به دست می‌آید و معدن بخشی از پوسته زمین است که در آن به اندازه چشم‌گیری، کانی یافت می‌شود. موادی مانند شیشه، چینی، آلیاژهای گوناگون، که انسان آن‌ها را ساخته‌است، و موادی مانند مروارید، صدف، استخوان، عاج و بسیاری دیگر، که جان‌داران می‌سازند، کانی نیستند.

تنها استثناء از این تعریف گرافیت و زغال سنگ است که در حقیقت منبعی آلی دارند ولی در مسیر تکامل خود دستخوش تغییرات بسیار شده‌اند و در حقیقت به طور مستقیم ریشهٔ آلی ندارند.

مسألهٔ دیگر یخ است که بیشتر زمین‌شناسان طبق تعریف آن را کانی می‌دانند. نفت را نیز گروهی از زمین‌شناسان کانی می‌دانند.

ویژگی‌های کانی‌ها

• کانی‌ها همگن اند، یعنی ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی همهٔ ذره‌های سازندهٔ آن‌ها، یکسان است. برای مثال، اگر یک قطعه هالیت یا نمک خوراکی را به تکه‌های بسیار کوچکی بشکنیم، همهٔ ذره‌های به‌دست آمده، مزهٔ شوری دارند، به‌سادگی در آب حل می‌شوند و دیگر ویژگی‌های نمک را نشان می‌دهند.
• کانی‌ها جامد و بلوری‌اند: یعنی، ذره‌های سازندهٔ آن‌ها براساس نظم و قانون معینی کنار هم قرار گرفته‌اند؛ به نحوی که، همه سطح‌های بیرونی یک کانی، صاف است. شکل بلوری و منظم کانی‌ها از آرایش اتم‌ها و مولکول‌های درونی آن‌ها ناشی می‌شود.
• هر کانی ترکیب شیمیایی ثابتی دارد. برای مثال، پیریت همیشه FeS_۲ و کلسیت CaCO_۳ همواره‌است. البته، در برخی کانی‌ها ممکن است نسبت برخی عنصرها تغییر کند. برای مثال، در کانیالوین FeMgSiO_۴ ممکن است درصد آهن و منیزیم از بلوری به بلوری دیگر، از ۰ تا ۱۰۰٪ تغییر کند.
• برخی کانی‌ها، مانند طلا، از یک عنصر درست شده‌اند. البته، طلا کم‌تر به صورت خالص یافت می‌شود. بلورهای مکعبی و زرد رنگ طلا، اگر با نقره همراه باشند، روشن‌تر و اگر با مس همراه باشند، قرمزتر به نظر می‌رسند. بسیار از کانی‌ها از دو یا چند عنصر متفاوت هستند که مادهٔ مرکبی را به‌وجود آورده‌اند. برای مثال، فراوان‌ترین کانی، یعنی کوارتز، ترکیبی از سیلیسیم و اکسیژناست.

تشکیل کانی‌ها

کانی‌ها از پیوندهای گوناگون بین اتم‌ها به وجود می‌آیند. تاکنون ۹۲ عنصر در طبیعت، شناسایی شده‌است. از بین این ۹۲ عنصر طبیعی، ۸ عنصر اکسیژن، سیلیسیم، آلومینیوم، آهن، کلسیم، سدیم، پتاسیم، و منیزیم، حدود ۹۸٫۵٪ درصد از کانی‌ها را می‌سازند. از ترکیب شدن این عنصرها با هم، کانی‌های گوناگون به‌وجود می‌آید. برای مثال، از ترکیب شدن اکسیژن با سیلیسیم، اکسید سیلیسیم SiO_۲ یا کوارتز و از ترکیب شدن اکسیژن، سیلیسیم، منیزیم و آهن، الوین FeMgSiO_۴ به‌دست می‌آید.

کانی‌ها علاوه بر این که از نظر ترکیب شیمیایی با هم تفاوت دارند، از نظر شکل ظاهری، رنگ، اندازه و دیگر ویژگی‌ها نیز تفاوت‌های زیادی با هم دارند. این تفاوت‌ها به چگونگی شکل‌گیری آن‌ها برمی‌گردد. برخی کانی‌ها از سرد شدن ماده مذاب به‌دست می‌آیند، همه کانی‌های سنگ‌های آذرین، مانند کوارتز، فلدسپات، میکا و الوین، این گونه به وجود می‌آیند.

برخی دیگر از کانی‌ها از سرد شدن بخار در سطح سنگ‌ها یا شکاف‌های موجود در آن‌ها به وجود می‌آیند. سرد شدن گاز گوگرد در قله‌های آتش‌فشانی دماوند و تفتان، نمونه‌ای از این فرایند است. کانی‌های دیگری از بخار شدن محلول‌هایی به وجود می‌آیند که به اندازهٔ اشباع رسیده‌اند. برای مثال، از بخار شدن آرام دریاچه‌های مرکزی ایران، هالیت (نمک) و گچ به دست می‌آید.

برخی کانی‌ها از واکنش‌های شیمیایی یون‌ها در آب به وجود می‌آیند. برای مثال، در دریاهای گرم، یون کلسیم ^+۲ Ca با یون کربنات ^-۲(CO_۳) ترکیب می‌شود و کانی کلسیت CaCO_۳ ته‌نشین می‌شود. برخی کانی‌ها نیز پیامد تخریب شیمیایی کانی‌ها دیگر هستند. برای مثال، از تجزیه شیمیایی فلدسپات‌ها، کانی‌های رستی (کانی‌های تشکیل‌دهنده خاک) به‌وجود می‌آیند. برخی از کانی‌ها نیز در درون زمین و تحت تأثیر گرما و فشار و واکنش با محلول‌های داغ، مانند گرافیت، بدست می‌آیند.

یکی دیگر از راه‌های تشکیل کانی انجماد شدن مواد مذاب است مثل کوارتز و فلدسپات؛ و تبخیر محلول‌های سیر شده (نمک دریا) و فراسیر شده (نمک معدن).

تشکیل کانی با کمک تجزیه کانی‌های دیگر مثل خاک رس که حاصل از خورد شدن فلدسپات است.

گروهی دیگر از کانی‌ها حاصل از تحمل فشار و گرمای شدید هستند مثل ذغال سنگ که می‌توان آنها را در شاهرود یافت. برخی دیگر هم از سرد شدن خاکستر آتشفشان هستند مثل گوگرد و توف. همچنین سرد شدن گدازه آتشفشان باعث به تشکیل پوکه و سنگ پا می‌شود.

شناسایی کانی‌ها

برای شناسایی کانی هااز خواص فیزیکی و خواص شیمیایی (واکنش با اسید) و خواص نوری آنها کمک می‌گیرند.

روش‌های ساده برای شناسایی کانی‌ها (فیزیکی): شکل بلور، سختی، چگالی، رنگ مقاوت در برابر گرما، خاصیت مغناطیسی، چکش خواری، جذب آب، جلا، رنگ خاکه

زمین‌شناسان برای شناسایی کانی‌ها از روش‌های گوناگونی، مانند: رنگ شعله، طیف نوری، میکروسکوپ‌های پلاریزان، میکروسکوپ الکترونی و پرتو ایکس، بهره می‌گیرند.

• رنگ شعله: در این روش تکه‌ای از کانی یا پودر آن را روی شعله نگه می‌دارند و با دستگاهی به آن می‌دمند. با تغییر رنگی که در شعله پدید می‌آید می‌توان برخی از کانی‌ها را شناسایی کرد. سدیم رنگ زرد، پتاسیم رنگ نارنجی، منیزیم رنگ قرمز، کلسیم رنگ نارنجی، باریم رنگ سبز مایل به زرد و مس رنگ سبز درخشان، به‌وجود می‌آورد.
• طیف نور: در این روش مقدار اندکی از یک کانی را در دستگاهی، که با جرقه الکتریکی و در فشار زیاد کار می‌کند، قرار می‌دهند تا کانی بخار شود. در این حالت، اتم‌های عنصرهای سازندهٔ کانی، طول موج ویژه‌ای تولید می‌کنند که پس از عکس برداری می‌توان با کمک آن‌ها به عنصرهای سازنده کانی پی‌برد.
• میکروسکوپ پلاریزان: در این روش، ضخامت یک قطعه سنگ را که دارای کانی‌های گوناگون است، به اندازه‌ای کم می‌کنند تا شفاف شود و نور از آن بگذرد. سپس آن را زیر میکروسکوپ پلاریزان بررسی می‌کنند. اکنون از روی شکل ظاهری، نوع شکستگی، ضریب شکست نور، رنگ و دیگر ویژگی‌ها، کانی را شناسایی می‌کنند.
• میکروسکوپ الکترونی: لایه نازکی از کانی را با این میکروسکوپ مطالعه می‌کننند. باریکه الکترونی به کانی برخورد می‌کند و بخشی از آن به کانی جذب می‌شود که سایه‌ای از کانی روی صفحهٔ ویژه‌ای به‌وجود می‌آورد. بررسی این سایه از نظر شکل ظاهری، شکستگی‌ها و ساختمان درونی کانی، به شناسایی کانی می‌انجامد.
• پرتو ایکس: این روش برای شناسایی کانی‌ها، به ویژه کانی‌هایی که ترکیب شیمیایی مشابهی دارند، بسیار کارآمد است. پرتوهای ایکس را به بلور کانی می‌تابانند. بخشی از این پرتوها از کانی می‌گذرد و بخشی پس از برخورد با ذره‌هایی که در گوشه‌های شبکه بلور کانی قرار دارند، بازتاب می‌یابد. با برسی عکس به دست‌آمده از اثر این پرتوها بر فیلم عکاسی، می‌توان کانی مورد نظر را شناسایی کرد.

شناسایی کانی‌های آشنا

تالک

به کمک ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی کانی‌ها، می‌توان به روش‌های ساده‌تری برخی از کانی‌های بسیار شناخته شده را شناسایی کرد.

• شکل بلور: اندازه بلورها ممکن است بسیار بزرگ یا بسیار کوچک باشد. در حالی که وزن کانی بریل ممکن است تا ۲۰۰ تن هم برسید، برخی کانی‌ها تنها با پرتوهای ایکس دیده می‌شوند. شکل کانی‌ها نیز بسیار گوناگون است. با وجود این، زاویه‌های بین سطح‌های مشابه در همه بلورهای یک کانی همواره یکسان است. برای مثال، بلور نمک، چه بزرگ و چه کوچک، همواره مکعبی شکل است و بین سطح‌های خود، زاویهٔ ۹۰ درجه دارد.
• سختی: دانشمند اتریشی به نام فردریش موهس(۱۸۳۹–۱۷۷۳) مقیاسی برای درجه سختی کانی‌ها وضع کرد. مقیاس او از درجه یک برای تالک به عنوان نرم‌ترین کانی تا درجه ۱۰ برای الماس به عنوان سخت‌ترین کانی است. بر اساس این مقیاس، سختی ناخن انسان، ۵٫۲، سکه مسی ۵٫۳ و چاقوی فولادی قلم‌تراش، ۵٫۵ است. اگر در اثر کشیدن این اجسام بر سطح کانی، در آن خراش ایجاد شود، یعنی سختی آن‌ها از کانی بیشتر است و برعکس.
• رَخ یا کلیواژ: رخ به شکستگی کانی‌ها در راستای سطح صاف، پس از وارد شدن ضربه‌ای شدید، مانند ضربه چکش، گفته می‌شود. میکا در یک جهت می‌شکند و ورقه‌ورقه می‌شود؛ کوارتز خورد می‌شود؛ نمک خوراکی رخ سه‌جهتی قائم و کلسیت رخ سه‌جهتی غیر قائم دارد.
• رنگ: برخی کانی‌ها همیشه به یک رنگ دیده می‌شوند. برای مثال، طلا همواره زرد، گرافیت همیشه سیاه و مالاکیت (Malachite) به رنگ سبز فیروزه‌ای است. رنگ را باید در سطحی که به تازگی شکسته شده‌است، مشاهده کرد. زیرا هوازدگی رنگ سطح رویی را تغییر می‌دهد.

ورقه‌های میکا

• اثر بر چینی بدون لعاب: در این روش کانی را بر چینی بدون لعاب مانند پشت نعلبکی بخشی که لعاب ندارد، می‌کشند تا لایه نازکی از آن بر سطح چینی بماند. کانی‌های نافلزی اثری بی‌رنگ یا به رنگ روشن دارند و کانی‌های فلزی رنگ‌های تیره‌تری پدید می‌آورند. برای مثال، کانی زرد رنگ پیریت، رنگ سیاه برجای می‌گذارد و اثر هماتیت، که بیش‌تر به رنگ خاکستری و ساه است، قرمز-قهوه‌ای دیده می‌شود.
• جلا: جلا یا درخشندگی سطح کانی نیز در شناسایی آن سودمند است. کانی‌های فلزی نور را به خوبی باز می‌تابانند و به اصطلاح جلای فلزی دارند.هالیت و کوارتز، جلای شیشه‌ای و اوپال و اسفالریت، جلای صمغی دارند. انواع دیگر جلا عبارتند از: چرب، فلزی، ابریشمی، الماسی و...

چگالی (جرم حجمی): برای بدست آوردن چگالی کانی‌ها، جرم آن‌ها را با ترازو و حجم را با استوانه درجه‌بندی شده دارای آب، اندازه می‌گیرند تا با تقسیم کردن جرم بر حجم، چگالی کانی به‌دست آید. چگالی بیش‌تر کانی‌های سیلیکاتی، که بخشی زیادی از پوسته زمین را می‌سازند، حدود ۵٫۲ تا ۵٫۳ گرم بر سانتی‌مترمکعب است. کانی‌هایی که در ساختمان خود عنصرهای سنگینی مانند سرب و باریم دارند، دارای چگالی بالایی هستند. برای مثال، چگالی گالن (PbS)، حدود ۵٫۷ گرم بر سانتی‌مترمکعب است.